Lokman Hekim

aktar

Ökseotugiller familyasından, kimi ağaçlar üzerinde asalak olarak yaşayan, 100ü aşkın türü bulunan ufak çalı halindeki bitkilerin genel adı Ökseotudur. Burada açıklaması yapılacak olan Adi ökseotu (V. albüm) türü, Avrupa ve Akdeniz ülkeleri ile Türkiyede pek çok ağaç türünün (çam, göknar, söğüt, kavak, meşe, ıhlamur ve bazı meyve ağaçları) dalları üzerinde gelişir. 30-100 cm. boylanabilen, kışın yaprakçıklarını dökmeyen, sarımsı renkte çiçekler açan bitkilerdir. Buruşuk yüzeyli, sarımsı renkli, kokusuz ve tatsız meyveleri 1 cm. kadar çapında, küre biçiminde ve tek tohumlu olur. özellikle ardıç kuşları bu meyveleri sever ve kondukları ağaç dallarına dışkılarıyla ökseotu tohumlarını bırakıp bitkinin çoğalmasını sağlarlar.

Gülgiller familyasındandır. Anayurdu Kuzey Yarıkürenin ılıman iklim bölgeleri olan Rubus cinsi 400 kadar çokyıllık çalı türünün ortak adı böğürtlendir. Bunun 17 türüne ülkemizdeki orman ve fundalıklarda: yol, bahçe ve hendek kenarlarında sıkça rastlanır. Böğürtlen türleri 1-3 m. boylanabilirken, kimi türleri sarmaşık şeklinde, kimileri de yerde sürünerek gelişir. Bu türlerden konumuzla en çok ilgili olanı Adi böğürtlen (R. fruticosus) türüdür. Kısaca böğürtlen diye anacağımız bu bitki 3 m. boylanabilir.İkiyillık dikenli gövdeleri, kenarları dişli 3-5 yaprakçıktan oluşan ve kışın dökülmeyen yaprakları, yaz aylarında tek tek ya da salkım halinde açan pembe veya beyaz çiçekleri vardır.

Baklagiller familyasındandır. Anayurdu Güney Avrupa ve Akdeniz havzası olan çokyıllık otsu bitkidir. 60-100 cm. boylanabilen çemenotu ülkemizde yabani olarak yetiştiği gibi Orta ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde kültürü de yapılmaktadır. Gövdesi açık yeşil renkli, yuvarlak kesitli, ince tüylü ve dallara ayrılan yapıdadır. Bitki dikine ve kimi zaman da yere yatarak gelişir. Kenarları ince dişli ve oval biçimli üç yaprakçıktan oluşan yaprakları da açık yeşil renklidir. Sarımsı beyaz çiçekleri yaz ortasında açar. Bu çiçekler olgunlaşınca her biri 10-20 adet sarı-kahverengi minik tohum taşıyan tohum zarfına dönüşür. Bol güneşli yerleri: suyu iyi akıntılı, bitek ve alkalik toprakları seven çemenotu, tohumlarıyla çoğaltılır.

Baklagiller familyasındandır. Anayurdu Avrupanın güneyi olan, dayanıklı çokyıllık otsu bitkidir. Ülkemizde Ege, Akdeniz, Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinde yaygın olarak, özellikle akarsu kıyılarında yetişir. 50-100 cm. kadar boylanabilir, ince uzun, koyu yeşil renkli yaprakçıklardan oluşan bileşik yaprakları: yaz mevsiminde bitkinin yaprak koltuklarında seyrek başaklar halinde açan mavimsi mor, bazen beyaz ya da sarımsı çiçekleri: 7-10 cm. uzunlukta yassı meyveleri vardır. Bitkinin konumuzu ilgilendiren rizomu, 0,5-2,5 cm. çapında ve 15-50 cm. uzunluktaki silindir biçimli kökgövdesidir. Kabukluyken esmer, soyulduğunda sarı renkli olan bu kök, önce tatlı iken sonra acımsılaşır. Meyan (ya da Meyankökü) bitkisi kumlu, derin ve humuslu topraklan, bol güneşli yerleri sever. Dökülen tohumlarıyla çoğalır ya da kökü bölünüp ekilerek çoğaltılır.

Kılıçotugiller familyasındandır. Avrupada ve ülkemizde yaygın olarak yetişen Hypericum cinsi çokyıllık dayanıklı otsu ya da çalımsı bitki türlerinden biri de Binbirdelikotudur. 30-100 cm. kadar boylanabilir. Ormanların nemli köşelerini, dağlık ve bozkır alanların kayalık yerlerini ve yol kenarlarını sever. Yapraklarındaki her biri yağbezi olan pek çok saydam nokta nedeniyle bitkiye binbirdelikotu adı verilmiştir. Bu yapraklar karşılıklı dizilmiş durumda sapsız, oval biçimli ve koyu yeşil renklidir. Bitkinin mayıs-eylül ayları arasında açan 5 taçyapraklı, parlak sarı renkli çiçekleri, dallarının ucunda sıkı salkımlar halinde bulunur. Bitki, kapsül biçimindeki meyvelerinden döktüğü tohumlarla ya da kök saçaklarının sürgün vermesiyle çoğalır.

Patlıcangiller familyasındandır. Anayurdu Amerika kıtası olan biberin tohumları 1493te İspanyaya getirilmiş ve oradan tüm dünyaya yayılarak 700 kadar türü üretilmiştir. Ülkemizde de dolmalık, sivri, çarliston, süs ve domates biberi gibi türleri yetiştirilmektedir. Biber genelde 30-100 cm. kadar boylanabilen, tatlı ya da acı meyve veren bir ya da bazen ikiyıllık otsu bitkidir. Ancak bazı yerlerde çalımsı ve hatta tropik bölgelerde ağaççık haline gelen biberlere rastlanır. Biberin oval biçimli, rengi açık yeşilden koyu yeşile ve hatta mora kadar değişen yaprakları, yaprak koltuklarında yaz aylarında açan beyaz renkli küçük çiçekleri olur. Bitkinin meyvesi renk, biçim ve tat bakımından büyük çeşitlilik gösterir. Olgunlaşan meyve sararır ve daha sonra kırmızı renge döner. Meyvenin etli kabuğu tohumlarını taşıyan eksen bölgesinden bir boşlukla ayrılır. Biberin kirli beyaz renkli tohumları disk biçimindedir. Bol güneşli, iklimi ılıman olan yerleri ve bitek toprağı seven biber türleri, tohumuyla çoğalır.

Ketengiller familyasının örnek bitkileridir. Anayurdu Akdeniz havzasıdır. 100 kadar keten türü olup bu türlerden bazısı ülkemizde yetişmektedir. Bunlardan Yabani ketenin (L. angustifolium) kültüre alınmasıyla elde edilen Keten bitkisi (L. usitatissimum) konumuzla en çok ilgili olan türdür. 30-100 cm. boylanabilen biryıllık bir tarım bitkisidir. Bitkinin tepesine doğru dallara ayrılan yeşil renkli gövdesi: almaşık dizili, ucu sivri ve uzunca biçimli yalın yaprakları: yaz boyunca açan gök mavisi renginde 5 taçyapraklı, süs çiçeği gibi güzel görünüşlü çiçekleri vardır. Olgunlaşan çiçekleri, bir ucu sivri, yuvarlak biçimli, her biri 2 tohum taşıyan 5 gözlü kahverengi meyvelere dönüşür. Kireçli topraklan ve ılıman iklimi seven keten bitkisi, tohumlarıyla üretilir.

Ballıbabagiller familyasındandır. Anayurdu Akdeniz havzası olup ülkemizde Batı ve Güney Anadolu kıyı şeridinde yetişen, çokyıllık çalı görünüşlü bir bitkidir. 2 mye kadar boylanabildiği ve kışın yapraklarını dökmediği için bahçelerde süs ve çit bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Bitkinin gövdesi karemsi kesitli ve yeşilken, ikinci yılında odunsulaşır. Yaklaşık 2 cm. boyundaki iğne gibi ince uzun yapraklarının üstü parlak koyu yeşil ve altı gri renklidir. Bu yapraklar içe doğru kıvrılırlar. Yaz boyunca açan küçük çiçekleri mavi ya da eflatuni renklidir. Tohumları küçük, yağlı ve sarı-kahverengidir. Biberiye bitkisi, tohumlarıyla ya da ağır büyüdüğü için gövde kalemleri veya daldırma yöntemleriyle çoğaltılır. Biberiyenin içerdiği uçucu yağlar arasında başta borneol olmak üzere linalol, kamfen, sineol ile kafuru ve bitkide ayrıca tanen, reçine ile diğer etkili maddeler vardır. Bu nedenle yaprakları ve ince sürgünleri çok hoş kokan biberiye, taze olarak salatalara, kurutulup baharat olarak da et yemekleri ve diğer yiyeceklere katılır.

Bulunduğu Yerler: Gölgeli çalılıklar ve geniş yapraklı orman ağaçları arasında, dağ alanlarında yetişir.

Yapısı: Köksapı kalın ve koyu kahve renginde çok yıllık otsu bir bitkidir. Yapraklar uzun saplı, üç bölümlü, derimsi, olup doğrudan köksaptan çıkarlar. Yüzü koyu yeşil, alt yüzü açık yeşil veya hafif menekşe rengi, uzun kıllı ve liflidir. Çiçekler gök mavisi veya mavi, erguvani veya nadiren pembe veya beyaz, uzun yüksek kıllı saplar üzerinde birer adet olarak bulunur, 6-7 bölümlü taça benzer kenar çiçekleri vardır ve çok sayıda erkek organları bulunur.

Kullanılan Kısımlar: Toprak üstü kısımlar. Çiçek açma zamanında (Mayıs-Haziran aylarında) toplanır. Gölgede veya 40 dereceye kadar ısılı fırınlarda kurutulur. Kuru yaprakların üst yüzü yeşil, kokusuz, acı tattadır. Kabul edilen rutubet miktarı %12 dir. Balya halinde paketlenir, gölgede kurutulur, kuru ve havadar binalarda muhafaza edilir.

İnce ve çengelli bir yapıya sahip olan ve yaşken güzel koku veren, 1,5 metreye kadar boylanabilen büyük, otsu bir bitkidir. Uçucu yağ, flavonlar ve acı madde içerir.Anayurdu Güney Avrupa, Kuzey Afrika ve Asya’dır; Akdeniz havzasında, Türkiye’de, İspanya’da, İngiltere’de, Irak’ta, Çin’de, Hindistan’da yaygınlıkla bulunur.

700 metre yüksekliğe kadar olan kurak ve taşlı bölgelerde, sürülmeyen tarlalarda, yol kenarlarında kendiliğinden yetişir. Kireçli toprakları sever. Üretimi tohumla yapılır. İlkbaharda ekilen tohumlar o yaz çiçek açacak olgunluğa ulaşır, yazın ekilirse, ertesi yıl çiçek açar.

Menekşegiller familyasındaki Viola cinsinden 500 kadar, bir-iki ya da çokyıllık dayanıklı bitki türünün adı menekşedir. Bu türlerden 20 kadarı ülkemizde yetişmekte olup en çok tanınan ve konumuzla ilgili alanı Kokulu menekşe (V. odorata)dir. Kokulu menekşe, doğada özellikle nemli yerlerdeki ağaç altlarında ve ormanlık alanlarda kendiliğinden yetişen, bulunduğu yere yayılıp toprağı iyice örttüğü için bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen, güzel kokusu olan ve 10-15 cm. kadar boylanabilen, çokyıllık bir bitkidir. Bitki, bu güzel kokusunu, ancak koparıldığı zaman çevresine yayar. Kalp biçiminde koyu yeşil yaprakları: kış sonu ile ilkbaharda açan mor ya da seyrek olarak beyaz taçyapraklı çiçekleri: açık sarımsı kahverengi, minik, sert ve yuvarlak tohumları ve gene sarımsı kahverengi rizomu (kökgövdesi) vardır. Bitki, tohumlarıyla ya da rizomundan uzayıp toprağa yapışarak yeni bitki oluşturan kök saçaklarıyla çoğalır.

Turpgiller familyasındandır. Anayurdu Akdeniz bölgesidir. Ama, günümüzde tüm ılıman iklim kuşağındaki yerlerde ve ülkemizde yaygın olarak yetiştirilmektedir. 30-60 cm. boylanabilen, çokyıllık dayanıklı otsu bitkidir. Elips biçimli, ucu sivri, iri, kaba dokulu ve parlak yeşil yaprakları vardır. Yuvarlak kesitli ve boylamasına kabartılı saplarla köke bağlanan bu yapraklar ezildiğinde yakıcı bir koku yayarlar.

Bilimsel adı: Adiantum, Yunanca a = yok (değil) ve daino (dianien) = ıslatmak sözcüklerinden bir araya gelmiş olup ıslanmaz anlamındadır. Bu özelliğine Plinius da yer vermektedir. Bitki suya sokulduğunda ıslanmamakta, üzerinde su durmamaktadır. Capillus Latinceden kökenlenmekte, saç için kullanılmaktadır. Bu da eskiden bitkinin saç büyümesini destekleyici olarak kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Ve-neris adı bitkinin inceliği, güzelliği nedeni güzellik tanrıçası Venüs ile ilgilidir.

Anavatanı: Akdeniz kıyıları bitkisidir.

Tarihçesi: Çok eskiden beri ilaç olarak tanınan, çeşitli hastalıklarda kullanılan bitkiye Theophrast, Hip-pokrates, Dioskorides, Galenus ve daha birçokları yer vermiştir. Plinius'un da bitkiye diğerleri gibi, geniş yer verdiğini görüyoruz. Örneğin saç boyamada, dökülmesinde, sidik söktürücü, baş ağrısı dindirici, sürgünde, şarapta kaynatılarak yılan ve örümcek zehirlenmesinde etkili olduğunu yazmaktadır. Kaynatılarak elde edilen özü karaciğer, dalak hastalıklarında, ödem ve astmada kullandığı gibi, daha birçok hastalığa karşı da uygulanmıştır.

Sedefotugiller familyasının örnek bitkisidir. Anayurdu bilinmemekte, Avrasya ve Kanarya adalarında yabani olarak yetişmekte, yaz-kış yeşil kaldığı için Avrupa ve ülkemizde bazı bahçelerde sevilerek üretilmektedir. 60-100 cm. boylanabilen, dayanıklı çalıdır. Yuvarlak kesitli, mavi-yeşil renkli gövdesi bitkinin ikinci yılında odunsulaşır. Parçalara bölünmüş, küçük ve yuvarlak yaprakları da mavi-yeşil renkli, acı tatlı ve kokulu, içerdiği yağ benekleri nedeniyle benekli görünüşlüdür. Bitkinin yeşilimsi sarı renkli gösterişli çiçekleri yaz sonuna doğru açar. Olgunlaşan çiçekleri siyah renkli ve hilal biçimli tohumlara dönüşür. Sedefotu bitkisi güneşli yerleri sevmesine karşın yarı gölgeli yerlere de dayanır. Suyu iyi akıntılı alkalik toprakları yeğler. Ancak bitek olmayan toprakta yetişen bitki daha dayanıklı olur. Bitki, tohumuyla çoğalır ama ağır ağır gelişir. Daha iyisi ilkbaharda bitkinin bölünerek ya da yaz sonunda gövde kalemleri alınarak çoğaltılmasıdır.

Çuhaçiçeğigillerdendir ve tohumları kuşyemi olarak kullanılan bitkilerin cins ismidir. Kokusu güzel; çiçekleri, beyazımtırak erguvan rengindedir. ve dallarının ucunda küçük demetler halinde bulunur. Yapraklarının altı tüylüdür. Yaz aylarında toplanıp, kurutulur. İçeriğinde; terpinol, terpinin vethymol gibi kokulu maddeler bulunur.

Faydaları:

İştahı açıcıdır, vücuda dinçlik verir. Nezleyi kesip, göğsü yumuşatır, öksürüğü giderir ve balgam söktürür. Diş ağrısını keser. Sinir bozukluklarını giderir. Görme zafiyetinde de faydalıdır. Midevi, yatıştırıcı ve spazm gidericidir. Yaralar için hazırlanan ilaçların bileşiminde bulunur.